Kształtowanie się organizacji kościelnej w parafii Stany

Pomimo zawiłych początków powstania wsi Stany, jej właściciele dbali o dobro duchowe i religijne mieszkańców. Ks. W. Gaj-Piotrowski w opracowaniu ?Zamek w Przyszowie, zaznacza, że 1697 roku Michał Artur Tarnowski ufundował w niej pierwszą kaplicę, chociaż pierwsze protokoły dziekańskie z 1824 i 1825 r. wskazują, że fundatorką była hrabina Rozalia Tarnowska. Najprawdopodobniej sprawowane były w niej nabożeństwa, a sama wioska była poddana pod kuratelę probostwa w Grębowie.
Wprawdzie przez cały XVII wiek nie ma na ten temat wyraźnego stanowiska władz kościelnych i Stany oficjalnie nie zostały przydzielone ani do Grębowa oddalonego o 23 km, ani też do Charzewic oddalonych o 21 km, to jednak na podstawie związku Tarnowskich z parafią w Grębowie można zakładać, że nieoficjalnie wieś należała do tej właśnie parafii. 

Zostało to potwierdzone po wizytacji przez biskupa krakowskiego Andrzeja Załuskiego, która miała miejsce 1748 roku w parafii Grębów, gdzie ordynariusz krakowski w zaleceniach powizytacyjnych wskazuje na konieczność zatrudnienia kapłana do sprawowania codziennej ofiary Mszy św. w istniejącej we wsi Stany kaplicy. Tylko w najważniejsze święta, jak Wielkanoc, Zesłanie Ducha św. Wniebowstąpienie, Boże Ciało, Wniebowzięcie NMP, Święto Ofiarowania, Narodzenia NMP, Piotra i Pawła oraz Święto patronalne, mieszkańcy Stanów byli zobowiązani uczęszczać do macierzystego kościoła w Grębowie.Również w 1769 roku biskup Ignacy K. Sołtyk, ordynariusz krakowski, zaleca stałą obsługę duszpasterską w Stanach (AMK Acta Graciosa T4 s. 37 op.cit. b?..)

Obok Stanów do Parafii Grębów, której początki sięgają 1524 roku należały także wioski: Burdze, Furmany, Jamnica, Jeziórko, Kobylarnia, Maziarnia, Miętne, Poręby Furmańskie, Przyszów, gdzie Kazimierz Wielki wybudował zamek myśliwski, Sulechów, Wydrza, Załęże, Zapolednik.
Wioska Stany spełniała 3 spośród 4 wymienionych warunków i jedynie liczba mieszkańców była niewystarczająca (573 osoby). Jednak dzięki usilnym staraniom grębowskiego proboszcza, ks. Jana Gwalberta Przemykalskiego, władze austriackie podjęły ostatecznie działania dające podstawy prawne do utworzenia nowej parafii. Najważniejsze z nich przypadły na rok 1818 kiedy to na mocy Dekretu CK urzędu okręgu rzeszowskiego z 18 lutego tego roku o numerze 1415, probostwu w Stanach zostało przyznane 6 sążni drzewa twardego i 18 sążni drzewa miękkiego. W tym samym roku 22 lipca 1818, zostało wydane kolejne rozporządzenie o numerze 33352 ustalające daniny na rzecz tworzonej parafii, w którym czytamy: ?przychód z dziesięcin przypadających ze Stanów na grębowskiego łacińskiego proboszcza Jana Przemykalskiego oraz przychód z dziesięcin przypadających z Przyszowa na rozwadowskiego łacińskiego proboszcza Walentego Kwietniewicza, mimo, że ci proboszczowie nie chcieli oświadczyć gotowości do odstąpienia [przychodu] na rzecz przyszłego proboszcza w Stanach, zostanie zabrany jako danina na rzecz teraz tworzonej łacińskiej parafii w Stanach z uwagą w tym inwentarzu, że po wystarczającym przygotowaniu parafii grębowskiej i rozwadowskiej, będzie przypadał parafii staneńskiej?. Do powyższych ustaleń dochodziła jeszcze tzw. Congrua, która określała kwotę dochodu, jaki miał otrzymywać proboszcz w Stanach, a która w owym czasie wynosiła 342 florenów. Biorąc pod uwagę wspomniane działania należy przyjąć, że erygowanie parafii Stany nie dokonało się na mocy jednorazowego aktu prawnego, ale na podstawie szeregu rozporządzeń, które z punktu ówczesnego prawa, jakie obowiązywało pod zaborem austriackim, stwarzały warunki do wyłonienia nowej parafii. Ponieważ najważniejsze z nich przypadały na rok 1818, stąd należy przyjąć tę datę jako początek jej istnienia. Zarówno Słownik Geograficzny królestwa Polskiego i innych krajów Słowiańskich, jak i Słownik Geograficzny i Przyrodniczy powiatu Tarnobrzeskiego i Niżańskiego, zgodnie podają jako datę utworzenia parafii Stany rok 1818. Również ten sam rok erygowania parafii przyjmują dokumenty kościelne. Parafia, zatem powstała na skutek decyzji władzy świeckiej sprawowanej przez rząd austriacki, na podstawie której, do wsi Stany dołączono wioski z sąsiednich parafii, czyli Grębowa i Rozwadowa. W późniejszym terminie w obrębie parafii znalazła się także wieś Maziarnia, należąca wcześniej do parafii Jeżowe. Od początków powstania, parafia Stany weszła w skład dekanatu Rudnickiego, a dziekani rudniccy przeprowadzali w niej okresowe wizytacje i sporządzali protokoły o jej stanie materialnym, duszpasterskim i moralnym. W skład tegoż dekanatu należały także parafie: Rozwadów, Racławice, Rudnik, Grębów, Jeżowe, Górno, Bieliny, Ulanów.

Warto w tym miejscu poświęcić kilka zdań osobie księdza Jana Gwalberta Przemykalskiego, któremu parafia Stany zawdzięcza swoje istnienie. Pochodził z Radomyśla nad Sanem gdzie urodził się 13 lipca 1747 r. Do szkoły średniej uczęszczał w Sandomierzu i tam też ukończył Niższe Seminarium Duchowne. Dalsze studia odbywał w Lublinie gdzie przyjął diakonat, a następnie został wyświęcony na kapłana w roku 1775 przez biskupa Lenczowskiego. Jako wikariusz pracował najpierw w Wielowsi, potem w Raniżowie. Dekretem Gubernium z dn. 16 sierpnia 1794 r. nr 20884 został prezentowany na probostwo w Grębowie, a konsystorz przemyski dnia 12 września 1794 roku zatwierdził go na to stanowisko. Odznaczał się gorliwością duszpasterską i troską o piękno świątyni. Jego staraniem, za zgodą zarówno władz cywilnych jak i kościelnych, powstała nowa, obszerna świątynia w Stanach, którą poświęcił swemu osobistemu patronowi św. Janowi Gwalbertowi. Zmarł w Grębowie dnia 16 października 1833 r., gdzie jego ciało spoczywa na miejscowym cmentarzu.

Przyszów Kameralny, zwany królewskim, była to wieś, w której król Kazimierz Wielki założył zamek i dwór łowiecki. Na temat jego dziejów opowiada książka napisana przez księdza Gaj-Piotrowskiego pt. ?Zamek Królewski w Przyszowie?. Wieś należała do parafii w Charzewicach, a wraz z nią jej pomniejsze części jak Burdze, Kołodzieje (zwane Krakowcem), Ruda, Staw i Zapuście. Miejscowości te oprócz Zapuścia położone były na prawo od rzeki Ruda ? Łęg. Po lewej zaś powstała nieco później wieś zwana Przyszów Szlachecki. Kiedy zapadła decyzja ustanowienia parafii Stany, Przyszów został włączony w jej granice.

W swojej historii Przyszów wchodził w skład dóbr sandomierskiej kapituły kolegiackiej. Miejscowość ta gościła wielokrotnie polskich monarchów ze względu na łowy, jakie się odbywały na terenie sandomierskiej puszczy. Założony tu wyżej wspomniany zamek, chociaż miał charakter myśliwski, stanowił część linii obronnej, zabezpieczającej kraj od wschodu skąd często zapuszczały się zagony Litwinów, Jadźwingów, Rusinów, Tatarów. W związku z bitwą z Krzyżakami, król Władysław Jagiełło dwukrotnie odbywał wielkie łowy w lutym 1410 roku. W Przyszowie, z tytułu polowań, gościli również inni monarchowie Rzeczpospolitej, jak Kazimierz Jagiellończyk, czy Stefan Batory. W XVI wieku ze względu na zagrożenie tureckie zamek przyszowski został umocniony przez Hetmana Wielkiego Koronnego i Starostę sandomierskiego, Jana Tarnowskiego (+1561) , który na owe czasy był najbardziej znakomitym znawcą sztuki wojennej. Zamek wówczas posiadał na wyposażeniu wiele uzbrojenia. Ks. Gaj Piotrowski we wspomnianym opracowaniu przytacza opis sporządzony w 1567 gdzie jest mowa o drewnianym kościele stojącym opodal zamku, wykonanym z drewna sosnowego i posiadającym trzy ołtarze.

Kolejni starostowie, Firlej i Gostomski nie dbali o zamek, więc szybko popadł w ruinę. W I połowie XVII wieku podjęto trzecią rozbudowę zamku, który jednak nie przetrwał nawały szwedzkiej i następującego po niej najazdu Rakoczego. Przyszów stracił swoje znaczenie na korzyść dworu w Nisku.

Bojanów ? Nazwa tej miejscowości zmieniała się z biegiem czasu, na co wskazują protokoły dziekanów jeżowskich. W I połowie XIX wieku używana jest nazwa Gojanów lub Gonianów, dopiero w 1845 roku po raz pierwszy pojawiła się obok wspomnianych powyżej nowa nazwa: Huta Bojanów. Ciekawostką jest, że na mapie z 1803 roku na obszarze dzisiejszego Bojanowa figuruje nazwa Koianów.. Z kolei na mapie z 1780 pojawia się nazwa Bujanow.

Słownik Geograficzny w t. I z 1880 roku wspomina o niej krótko, wzmiankując jedynie o tym, że na jej terenie była huta szkła i stacja pocztowa. Placówka pocztowo ? telegraficzna w Bojanowie była jedną z nielicznych na tym obszarze, co wyróżniało wieś spośród innych miejscowości. Do wytapiania szkła wykorzystywany był czysty, biały kwarcowy piasek występujący na tym terenie obok innych pasków i żwirów polodowcowych. Mieszkańcy Bojanowa znajdowali zatrudnienie także w okolicznym tartaku i dachówkarni. Końcem XIX wieku wieś Bojanów pretendowała do tego, aby zaliczono ją do zespołu Mart ? Fleckten, czyli tzw. miasteczek, posiadających prawo odbywania jarmarków i targów. Ówczesne władze austriackie odmówiły jej rządowego potwierdzenia, niemniej jednak targi w Bojanowie odbywały się przez cały okres galicyjski. Obecnie targi bojanowskie odbywają się w środy każdego tygodnia.

Pietropole jako osada wchodząca w skład parafii Stany pojawia się w roku 1840 i pozostaje w jej obrębie do roku 1925.

Maziarnia, albo Słup Maziarnia, wieś należąca kiedyś do parafii w Jeżowem, powstała w późniejszym okresie, jako że nie figuruje w spisach z XVI wieku. Miejscowość wyodrębnia się z początkiem XVII wieku, kiedy rozwijają się tu zakłady kuźnicze, duże ilości pni niewykorzystanych przez rudników dawały podstawę zakładania maziarni. Obecna wieś Maziarnia powstała w I poł. XVIII wieku, a jej początki dał niejaki maziarz zwany Słupem, lub Słupkiem pochodzący z Mazur. Wieś rozłożyła się po prawej stronie Łęgu, gdzie wcześniej wyrąbano spory obszar puszczy, a gdzie z czasem osiedlili osadnicy maziarscy. Słownik Geograficzny z roku 1885 podaje jej przynależność do parafii Jeżowe. Przyłączenie do parafii Stany nastąpiło prawdopodobnie pod koniec 2 poł. XIX wieku. Schematyzm diecezji przemyskiej z roku 1891 wymienia ją po raz pierwszy jako część składową parafii Stany podając równocześnie liczbę jej mieszkańców .

Wg skorowidzu z 1904 roku wynika, że na pocz. XX wieku do Parafii Stany należały takie wsie i przysiołki jak: Kozły, Załęże, Przyszów Królewski (Kameralny), Laski, Prusoty, Burdy (Burdze), Kołodzieje, Ruda, Staw oraz Bojanów z przysiółkami Pietropolem, Gojanowem i Dąbrówką. Przyszów Szlachecki przypisany był do Grębowa.

Pominięta została tu wieś Maziarnia, choć w schematyzmach diecezji przemyskiej wyraźnie zaliczana jest do parafii Stany, nieprzerwanie od 1891 roku.

Opracowanie: x. Zb. Mistak

Bibliografia:
1. J. Rawski, Krótki rys historyczny północnej części puszczy sandomierskiej, [w:] Prace i Materiały z Badań Etnograficznych, Rzeszów 1968,
2. Ks. W. Gaj-Piotrowski, Królewski Zamek w Przyszowie, Tuchów 1998
3. (Parafia Grębów sięga 1524 roku, jak podaje Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa, 1881, T II s. 808)
4. Ks. W. Gaj-Piotrowski, D. Garbacz, K. Jańczyk, Kościół św. Floriana w Stalowej Woli. Miniskansen architektury drewnianej, Stalowa Wola 2007
5. Słownik Geograficzny i Przyrodniczy Powiatu Tarnobrzeskiego i Niżańskiego (rękopis z końca XIX w)
6. D. Garbacz L. Witkowska, Od Rozwadowa do Stalowej Woli, Stalowa Wola 2001
7. Ost-Galizien. Blatt, Enthaltend den Tarnower, Rzeszower, Sanoker und Duklaer Kreis, Wien: im Verlag des Kunst Und Industrie Comptoir?s, 1803
8. Regni Lubomiriae et Galliciae, Augsburg: chez lean Michel Probst (non ante 1780)