Parafia Stany

Ogłoszenia – Terminarz

Dzieje parafii

Rys historyczny parafii Stany. Ogólny kontekst dziejowy.

Pomiędzy rzeką Łęg a tzw. Wielkim Ługiem (tereny dzisiejszej Budy Stalowskiej), w północno zachodniej części kotliny sandomierskiej rozciągała się okolica zwana Grębowszczyzną. Teren olbrzymich bagien, rozlewisk i moczarów, poza którymi porastały lasy puszczy sandomierskiej. Od najdawniejszych czasów istniały tu ślady pobytu człowieka. Przyjmuje się, że za Piastów, obok tubylczej, w tym miejscu osadzana była ludność napływowa z zachodnich dzielnic Królestwa, lub spoza jego granic, do określonych zadań, jakie miała podejmować na rzecz dworu królewskiego. Dla przykładu, do osad związanych z łowiectwem, miały należeć także Przyszów, Stany i Bojanów. Obok tego za Piastów znane były w puszczy sandomierskiej takie zawody jak hutnicy żelaza pozyskiwanego z rudy darniowej, a także bednarze, kołodzieje, czy maziarze. Na osadnictwo tego terenu miały wpływ także częste najazdy Tatarów, zwłaszcza w XIII wieku. Wówczas ludność z wyżyny sandomierskiej chroniła się w puszczy, a trzęsawiska i bagna skutecznie uniemożliwiały najeźdźcom tropienie ludzi. Część z nich, nie mając po co wracać, osiedlała się tu na stale.
Jednym z zawodów, którym oddawała się osiadła ludność było bartnictwo. Z czasem jej głównym zajęciem stało się rolnictwo na obszarach uzyskiwanych po wypaleniu części puszczy. Życie w tych stronach było ciężkie i niebezpieczne ze zmiennymi okresami pomyślności i głodu. Las i woda stanowiły główną podstawę utrzymania. Liczne rzeki, wchodzące w obszar dorzecza Wisły, w tym Łęg, Trześnia, Mokrzyszanka, dostarczały wody, a rozlewiska po wiosennych wylewach, starorzecza, pełne były ?piskorów?, ryb, ponadto stanowiły dogodne miejsca lęgowe dla wodnego ptactwa. W gospodarstwach hodowano bydło i świnie, które stanowiły podstawę wyżywienia, a na łanach odebranych puszczy uprawiano zboże.

Na tych terenach ukształtowała się w XVI wieku grębowska parafia obejmująca sam Grębów i szereg okolicznych wiosek i osad. Pośród nich znalazła się Maziarnia wspomniana w 1748 roku z okazji wizytacji biskupiej, następnie Przyszów, w którym Kazimierz Wielki wybudował z cegły zamek myśliwski, Stany założone przez Tarnowskich w 1611 r. i Załęże.

Grębów na tych terenach był też prężnym ośrodkiem kulturowym tzw. społeczności Lasowiaków, co znajdowało wyraz w pewnych obyczajach i obrzędach związanych z okresami i porami roku, czy wydarzeniami rodzinnymi, a także w charakterystycznym haftowanym stroju, zarówno damskim jak i męskim, który był w użyciu jeszcze do I wojny światowej.

Mapa przestawia  region kultury lasowiackiej w ujęciu F. Kotuli i Janiny Wójtowicz

Szkic historyczny powstania miejscowości Stany

Ziemie, na których położona jest obecnie parafia Stany wraz z miejscowościami do niej należącymi stanowiły kiedyś część województwa i powiatu sandomierskiego. Sama wieś Stany została osadzona przez hrabiego Stanisława Tarnowskiego, sandomierskiego kasztelana, starostę buskiego i stopnickiego, w odległości ok. 7 km od Przyszowa. Tarnowscy wywodzili się z dawnego i znacznego rodu, którego przedstawiciele od czasów króla Władysława Łokietka, z ojca na syna pełnili funkcje wojewodów, kasztelanów oraz doradców na dworze królewskim zwłaszcza za panowania dynastii Jagiellonów. Na obszarze Sandomierszczyzny swoją obecność Tarnowscy zapoczątkowali w 1343 roku zakładając swoją siedzibę we wsi Wielowieś na skutek mariażu z dziedziczką wielowiejską Zofią. Tym samym włączyli do swoich posiadłości całą przyległą okolicę. Z tego tytułu, w pierwszym okresie swego istnienia Stany były wioską na prawie szlacheckim. Przyjmuje się, że lokacja nastąpiła w roku 1610/1611 na co wskazywałby spis królewskich lustratorów z 1614 r. Czytamy tam m.in.: ?Z Przyszowa tegoż dnia (8 listopada) pojechaliśmy na Stany imć P. Sandomierskiego (Stanisława Tarnowskiego), gdzie In meditullio (w pośrodku) prawie puszczy grębowskiej nad rzeką Trześnią ? teraz od lat czterech postawił dworek nowy (o) dwóch izbach (na) przeciwko sobie, a dwie izdebce z boku sieni porządnie zbudował, gontami przykrył i kominy murowane wyniósł (ponad dach), na jednym kominie u wierzchu jest herb jego z napisem Anno 1610. Tu (również) jest folwark, chałupy kmieci ? 5 i szósta tarczowa, który rozmaite drzewo trze, (są) też chałupnicy?.

Fragment mapy z 1803 r. ukazujący położ. miejscowości Stany. Wien : im Verlage des Kunst und Industrie Comptoir’s, 1803. Źródło.

Prawdopodobnie działania związane z ustanowieniem nowej odrębnej osady obejmowały okres kilku lat przed tą datą, jak i po niej, jednak zarząd wsi rozpoczął swą działalność w wyżej wspomnianym roku.

W okresie wcześniejszym, miejsce to było zagospodarowane przez grębowskich bartników, którzy stawiali tutaj obiekty służące ich pracy takie jak szałasy, czy przechowalnie narzędzi, a także obiekty służące myślistwu (np. chałupa myśliwska wystawiona przez Mieleckiego, poprzednika Stanisława Tarnowskiego. Ludność podejmująca na rzecz dworu różne prace w tym leśnym środowisku, ze względu na duże odległości, zmuszona była pozostawać tu na dłuższy okres.
Na tej podstawie ustaliła się prawdopodobnie nazwa miejscowości ?Stany?, chociaż w zamysłach założyciela miała nosić nazwę ?Wola?
Od początku założenia wsi pośród borów sandomierskiej puszczy pojawiały się zastrzeżenia ze strony zarządców królewszczyzny, co do legalności tego aktu. Tarnowscy powoływali się na przywilej ?wolnego wyrębu do królewskich lasów Grębowa i Sobowa z 1375 roku, który został nadany dzierżce, wdowie po Rafale z Tarnowa. ?za swe wierne służby świadczone królowej Elżbiecie?, która była współregentką w Polsce wraz z synem Ludwikiem Węgierskim. Również powoływali się na przekazanie przez króla Władysława Jagiełłę części lasów za zasługi w wojnie z Krzyżakami, w której brali udział dwaj Tarnowscy, gdzie jednym z nich był dziedzic wsi Wielowieś, Jan Tarnowski.
Protokoły lustratorskie wyraźnie podkreślają bezpodstawność tej argumentacji, a ponadto podnoszą oskarżenia pod adresem wielowiejskich dziedziców o bezpodstawne łowy, wyrąb drzew i karczowanie okolicznych zalesień.

Fragment mapy z 1781 roku ukazujący położenie miejscowości Stany i Przyszów. Venezia : Presso Antonio Zatta, 1782. Źródło.

Przez ponad 100 lat ciągnęły się spory pomiędzy zarządcami dóbr królewskich, a poddanymi tarnowskimi, które zakończył dekret króla Augusta III Sasa z 13 maja 1757 roku, przyporządkowujący wieś Stany i jej dobra starostwu sandomierskiemu. Wskutek tego rozporządzenia Tarnowscy przesiedlili zamieszkałą ludność do swoich posiadłości, a na ich miejsce przybyli poddani królewscy.
Wieś Stany w początkowym okresie nie była duża. Wg spisu z 1662/63 liczyła 43 mieszkańców, natomiast w 1750 r. mieszkało w niej już ponad 300 osób. Pod koniec XVIII wieku liczba zamieszkujących Stany łącznie z przysiółkiem Załęże obejmowała ponad 550 osób.
W 1772 roku armia austriacka podążająca w kierunku Lublina zajęła min. Bojanów, Stany, Przyszów. Nastąpił I rozbiór Polski, a teren puszczy sandomierskiej i cała część kraju na prawo od Wisły dostała się pod zabór Austriacki. W wyniku tego miejscowość Stany i wsie przyległe do niej znalazły się pod zarządem administracyjnym cesarstwa austriackiego. W okresie zaborów, w roku 1835 wieś przeszła w ręce prywatne i stała się własnością Michała Koskowskiego, który nabył ją wraz Bojanowem łącznie z Pietropolem i Gojanowem na publicznej licytacji za sumę 58.051 złr. Obejmowała wtedy wraz z Załężem 147 budynków i 1214 mieszkańców. W 2 poł. XIX majątek Stanów przeszedł od Koskowskich w ręce Komorowskich, którzy sprawowali nad nim zarząd do II wojny światowej. W skorowidzu sporządzonym we Lwowie w 1904 r. przez Jana Bigo czytamy, że Stany wraz z Załężem i Kozłami należały do dóbr Heleny Komorowskiej, z kolei Przyszów z przysiółkami oraz Maziarnią do hr. Oliviera i Maryi Resseguier, a Bojanów wraz z Pietropolem i Dąbrówką do Władysława Komorowskiego.

Opracowanie: ks. Zb. Mistak

Bibliografia:
1. J. Rawski, Krótki rys historyczny północnej części puszczy sandomierskiej, [w:] Prace i Materiały z Badań Etnograficznych, Rzeszów 1968,
2. F. Kotula, ?Wczoraj? między Mokrzyszowem a Łęgiem w tradycji ludowej, [w:] Prace i Materiały
3. S. Darłakowa, Zwyczaje i obrzędy doroczne oraz rodzinne w powiecie tarnobrzeskim, [w:] Prace i Materiały
4. T. Szetela, Strój ludowy w ośrodku mokrzyszowsko ? grębowskim, [w:] Prace i Materiały
5. Adam Tarnowski, Tarnowscy na Dzikowie, w Tarnobrzeskie Zeszyty Historyczne nr 11, 1995
6. Ks. W. Gaj-Piotrowski, Królewski Zamek w Przyszowie w rejonie Stalowej Woli ? Rozwadowa. Studium z dziejów osadnictwa, Tuchów, Stalowa Wola 1998
7. Dionizy Garbacz Lilla Witkowska, Od Rozwadowa do Stalowej Woli, Stalowa Wola 2001