Św. Jan Gwalbert – Patron Parafii Stany i Leśników

Teren puszczy sandomierskiej od dawna obejmował tzw. łany łowieckie, a stanowisko łowczych było rozpowszechnione w poszczególnych osadach nie mówiąc o osadach ściśle łowieckich zakładanych w celu pozyskiwania mięsa z dzikiej zwierzyny.
Z biegiem czasu w trosce o zasoby zielone i zwierzęce, zwłaszcza w obliczu licznych przejawów kłusownictwa miejscowej ludności zostaje powołana specjalna “służba leśna”. Miało to miejsce na pocz. XVII wieku. Wówczas Starostwo Sandomierskie powołało pierwszy zarząd leśnictwa w Komorowie w 1612 r., gdzie urząd leśnego objął Jan Bogoria Skotnicki. Po 150 latach przeniesiono prefekturę leśnictwa do Mokrzyszowa. Dzisiaj leśnictwo w tym rejonie ma rozbudowaną strukturę, a na terenie parafii Stany spotykają się granice trzech Nadleśnictw: Rozwadowa, Nowej Dęby i Rudnika.
To krótkie przywołanie początków tej instytucji wskazuje na rolę jaką leśnicy pełnią w stosunku do zasobów leśnych będąc niejako strażnikami tego środowiska.
Takim określeniem posłużył się papież Pius XII czyniąc w roku 1951 św. Jana Gwalberta patronem Włoskich strażników leśnych. Patronat św. Jana Gwalbert nad leśnikami staje się coraz bardziej znany w różnych częściach świata, a także i w Polsce.

Kim jest ten mało znany święty patron leśników?

Na podstawie dawnych i współczesnych opracowań św. Jan Gwalbert jawi się jako człowiek, który doświadczywszy swoistego przełomu w życiu religijnym i duchowym stał się zakonodawcą i reformatorem życia monastycznego w okresie, kiedy Kościół doświadczał swoistego rodzaju moralnego rozluźnienia. Wraz ze swoimi towarzyszami zainicjował w XI wieku oddolny nurt reformatorski w Kościele zmierzający do odnowy moralnej i odsunięcia niegodziwych ludzi z zajmowanych funkcji i stanowisk, co w ramach tzw.”reformy gregoriańskiej” podejmie późniejszy papież Grzegorz VII (1073 – 1085). Z tego tytułu jego postać była znaną i znaczącą w historii zachodniego chrześcijaństwa i stanowiła źródło inspiracji dla pisarzy i artystów. Kult Jana Gwalberta jest do dziś żywo pielęgnowany przede wszystkim w Vallombosa, gdzie powstało pierwsze opactwo przez niego założone, a także we Florencji i w miejscowości Pasignano, gdzie zakończył życie i gdzie znajduje się jego grób.
W Stanach jego kult istniał nieprzerwanie w całym 200-leciu historii parafii, a przedstawiające go obrazy zawsze zajmowały centralne miejsce ołtarza głównego. Jeżeli się przyjmie, że dziś w Polsce parafia Stany jest jedyną, której od początku patronuje św. Jan Gwalbert, to rodzi się pytanie o przyczyny zainicjowania tego kultu w miejscowości ukrytej pośród odstępów puszczy sandomierskiej. Jedyną rozsądną odpowiedzią jest to, że głównym inicjatorem tego był grębowski proboszcz Ksiądz Jan Gwalbert Przemykalski. To właśnie dzięki jego staraniom powstała nowa parafia w I poł. XIX wieku, a św. Jan Gwalbert (Gualbert), był zapewne jego osobistym, dobrze znanym mu patronem. Z drugiej strony postać św. Jana Gwalberta stanowiła dla kaznodziejów średniowiecznych i późniejszych, wzór wielu cnót chrześcijańskich: ubóstwa, miłości bliźniego, przebaczenia a także miłości nieprzyjaciół, do czego wzywał Jezus Chrystus w Ewangelii. Ks. Piotr Skarga przytacza z życia św. Jana Gwalberta wiele epizodów, które stawiają go szeregu ludzi świątobliwych, godnych naśladowania. Również w “Żywotach Świętych Pańskich na wszystkie dnie roku” po przedstawieniu historii z jego życia, autor wyprowadza moralną naukę o niełatwym, ale koniecznym przykazaniu miłości nieprzyjaciół.

Jan, syn Gwalberta, urodził się we Florencji, około roku 1000 (większość autorów przyjmuje rok 995) w rodzinie arystokratycznej. Jego młodość przypadała na ciężki czas bratobójczych wojen między miastami i rodami. Szybko sam rycerz Jan został wplątany w splot tragicznych wydarzeń. Jeden z jego krewnych, a nawet według niektórych źródeł brat Ugo (Hugo), został zamordowany w takim konflikcie i Jan, według prawa zwyczajowego, był zobowiązany do krwawej wendetty. Dramatyczne spotkanie z nieprzyjacielem miało miejsce w samej Florencji, blisko Bramy św. Miniato w Wielki Piątek. Naprzeciw Jana wyszedł skruszony zabójca krewnego, drżąc i składając ręce w formie krzyża. Na ten widok Jan odrzucił miecz, zsiadł z konia i przebaczył mu po chrześcijańsku. Później Jan modląc się w pobliskiej bazylice, doznał cudu objawienia Pana Jezusa, który z krzyża skinieniem głowy zaaprobował jego heroiczny czyn. Stąd w tradycji św. Jan Gwalbert nosi imię ,,Bohatera przebaczenia”. Po tym wydarzeniu, pomimo sprzeciwu ojca, Jan wstępuje do klasztoru benedyktyńskiego, usytuowanego blisko bazyliki św. Miniato. Rycerski duch Jana nie opuszczał go, gdy bronił prawowiernej doktryny Kościoła przed ówczesnymi zagrożeniami: symonią i nikolaizmem. Jego gorliwość apostolska zwróciła się czasem przeciwko osobom kościelnym uwikłanym w symonię. Najpierw Staje w jawnej opozycji do kościelnej władzy, którą z jednej strony reprezentuje opat klasztoru San Miniato Oberton, zamianowany przełożonym po śmierci opata Leone w 1034 r., a z drugiej strony biskup Florencji Attone (1032- 1046), obaj zamieszani w symonię. Jan nie mogąc iść na kompromis ze złem, dla dobra Kościoła, oddalił się na pustkowie. Spotyka się ze św. Romualdem, który w Cameldoli ustanowił wspólnotę zakonną Kamedułów i za jego radą oraz w myśl zasady “Fuga mundi”, czyli “ucieczka od świata” ok. 1035 roku trafia do Vallombrosy, gdzie rozpoczyna życie monastyczne (cenobityzm – wspólnota życia) razem z Pawłem i Guntelmem. Vallombosa, to późniejsza nazwa okolicy (valle umbosa), w której Jan Gwalbert wraz z towarzyszami rozpoczął życie w odosobnieniu. Dokument z roku 1037 po raz pierwszy wspomina o nowej wspólnocie zakonnej nazywanej “fratres in Christo simul congregati in loco Valle umbosa, ubi et Aquabelli vocatur” W roku 1039 ksieni z pobliskiego klasztoru benedyktynek Itta przekazuje na własność nowej wspólnocie teren wspomnianej doliny, gdzie zrodzi się pierwsze opactwo Vallombozanów. Nową fundację zakonną Jan opiera na regule św. Benedykta, podkreślając rolę rad ewangelicznych: ubóstwa, modlitwy, wspólnoty braterskiej, gościnności i pracy. Z czasem jego towarzysze tworzą tzw. ,,szkołę służby Bożej?, która wchodziła w skład znanej ,,reformy gregoriańskiej?” – odnowy Kościoła, która wzięła swą nazwę od papieża Grzegorza VII.

Do historii przeszła otwarta, a w pewnym momencie nawet „krwawa wojna” z biskupem Florencji, w którą zaangażowany był nie tylko on sam wraz z zakonnikami, ale znaczna część mieszkańców Florencji. Chodzi o spór z biskupem Florencji Piętro de Pavia (Piętro Mezzabarba), do roztrzygnięcia którego wykorzystano tzw. instytucję sądu bożego, polegającego na próbie ognia.

W rezultacie tych wydarzeń biskup Mezzabarba musiał ustąpić, a jego miejsce zajął kapłan godny tego stanowiska.

             Jan Gwalbert umarł 12 lipca 1073 r. w klasztorze Badia a Passignano w Val di Pesa, w okolicach Florencji, gdzie do dziś przechowywane są jego relikwie. Został kanonizowany przez papieża Celestyna III w 1193 r., 120 lat po swojej śmierci. Pierwszą biografię napisał Andrzej ze Strumi ok. 1092 r., następnie Attone, mnich i opat z Vallombrosa, wybrany później na biskupa Pistoi w 1133 r. Trzeci żywot świętego napisał prawdopodobnie mnich z San Salvatore a Settimo w I poł. XII w. O życiu świętego pisał także Georgio di Passignano dla celów kanonizacyjnych.

Wspólnota monastyczna benedyktynów, założona przez Jana Gwalberta i zatwierdzona przez papieża Wiktora II w roku 1055, była wierna zawołaniu “Módl się i pracuj”. Bracia poświęcali się modlitwie i pracy w obszarach leśnych, zwłaszcza podejmowali ja tzw. “Conversi”, których ustanowił Jan Gwalbert, aby mogli wykonywać prace fizyczne. Wykonując swą pracę poznawali prawa rządzące życiem i wzrostem lasu, odnajdując równocześnie właściwe metody pomnażania leśnych bogactw.

 W XX wieku papież Pius XII, wkrótce po ogłoszeniu kościoła w Vallombrosa bazyliką mniejszą 29 listopada 1950 r., 12 stycznia 1951 r. ogłosił św. Jana Gwalberta patronem włoskich leśników.

Papież Jan Paweł II w 1987 roku przypomniał postać Św. Jana Gwalberta podczas Mszy św. dla leśników odprawionej w Dolomitach przed kościółkiem Matki Bożej Śnieżnej, a w wygłoszonej wówczas homilii powiedział: ?Jan Gwalbert (?) wraz ze swymi współbraćmi poświęcił się w leśnym zaciszu Apeninów Toskańskich modlitwie i sadzeniu lasów. Oddając się tej pracy, uczniowie św. Jana Gwalberta poznawali prawa rządzące życiem i wzrostem lasu. W czasach, kiedy nie istniała jeszcze żadna norma dotycząca leśnictwa, zakonnicy z Vallombrosa, pracując cierpliwie i wytrwale, odnajdywali właściwe metody pomnażania leśnych bogactw. Z kolei  23 marca 1999 r. z okazji 1000-lecia jego urodzin skierował do mnichów z Vallombrosa specjalny list.

W parafii Stany św. Jan Gwarbert znajdował się w centrum pobożności miejscowego społeczeństwa. Każdego roku obchodzony był odpust ku jego czci, a ludzie zamieszkujący tu pośród lasów i znajdujący pracę w tych obszarach, zanosili swe modły do Boga za jego wstawiennictwem nie przeczuwając, że w połowie XX wieku zostanie on ogłoszony patronem pracowników leśnych.

Wydaje się, że jedyną formą kultu św. Jana Gwalberta w parafii Stany były doroczne odpusty oraz obrazy przedstawiające jego postać. Do czasów współczesnych zachował się jeden z nich namalowany przez lubelskiego malarza Władysława Barwickiego ukazujący Jana jako rycerza na koniu w momencie spotkania z winnym śmierci jego brata Hugona.

Papież Pius XII ogłaszając św. Jana Gwalberta patronem leśników w roku 1951, przyczynił się niewątpliwie do ożywienia jego kultu zwłaszcza w tych grupach, które przez pracę związane są ze środowiskiem leśnym. Najbardziej widać to na przykładzie leśników włoskich, którzy w Vallombosa mają  szkołę leśnictwa i co roku uroczyście obchodzą jego liturgiczne wspomnienie.

Również w Polsce coraz częściej wspomina się tę postać, powstają kapliczki św. Jana Gwalberta jak ta w Gołuchowie, kapliczka w puszczy Białowieskiej w okolicy zwanej Topiło, przy Trakcie Królewskim w Lasach Nadleśnictwa Kozienice, czy wreszcie wykonana z inicjatywy parafianina parafii Stany leśnika, p. Tadeusza Lesiczki kapliczka przy ścieżce edukacyjnej w części puszczy sandomierskiej należącej do Nadleśnictwa Rudnik.

Jerzy Wiśniewski, emerytowany profesor Uniwersytetu Przyrodniczego im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, leśnik i autor książek na temat kulturotwórczej roli lasu, wypowiedział następujące słowa: ?Warto by na rozstajach dróg, w rodzimych borach i lasach stawiano nie tylko kapliczki poświęcone patronowi myśliwych, ale także nieznanemu patronowi leśników. Będą to miejsca należnego kultu, a także podziękowania za pracę w lesie, który jest boskim dziełem stworzenia. A kiedy nadejdą ciemne chmury związane z pracą codzienną, reorganizacjami, bezrobociem, będzie można zawsze prosić o pomoc i wsparcie św. Jana Gwalberta, któremu losy leśników nie są obce?.

Wizerunek świętego posiadają na sztandarach niektóre Nadleśnictwa. W roku 2012 z okazji 110 rocznicy istnienia Nadleśnictwa Lipiusz nadano temuż Nadleśnictwu sztandar z podobizną Jana Gwalberta, a w 2014 sztandar z jego podobizną otrzymało Nadleśnictwo Bytów.

Końcem czerwca 2015 roku na najwyższym wzniesieniu w górach Sowich, na Wielkiej Sowie została poświęcona nowa, niewielka świątynia p.w. Matki Bożej Słuchającej, św. Stanisława Bpa i św. Jana Gwalberta.

Od 2006 roku odpust w parafii Stany ku jego czci, obchodzony w druga niedzielę lipca, przeżywany jest wspólnie z pracownikami leśnictwa z rejonu sąsiednich Nadleśnictw zwłaszcza Nowej Dęby, Rozwadowa i Rudnika, przedstawicieli sąsiednich Regionalnych Dyrekcji Lasów Państwowych oraz przedstawicieli Parlamentu, organizacji samorządowych i tych związanych z pracą w leśnictwie.

W roku 2016 upłynęło 10 lat wspólnego świętowania społeczności parafialnej z leśnikami. Z tej okazji uroczystą sumę celebrował krajowy duszpasterz leśników bp Tadeusz Lityński z diec. Zielonogórsko-Gorzowskiej. Na pamiątkę tego małego jubileuszu zasadzono trzy cisy, wychodowane z ziaren poświęconych przez pap. Benedykta XVI, a od strony artystycznej wystąpił Zespół Pieśni I tańca ?Lasowiacy? ze Stalowej Woli.

Oprac. Ks. Zbigniew Mistak

Bibliografia:

1. O zakładaniu takich osad wspomina kronikarz ruski Nestor pisząc o księżnej Oldze, wdowie po Igorze, która na sobie podległym terenie organizowała takie łowiszcza. O osadach łowieckich za czasów Bolesława Chrobrego wspomina Gal Anonim, por. Rawski, Krótki rys historyczny północnej części puszczy sandomierskiej rys,  s. 22.
   Święci na każdy dzień, t. 5, Kielce 2009, s. 44
2. Ks. P. Skarga, Żywoty świętych starego i nowego Zakonu na każdy dzień przez cały rok, t. 7, Kraków 1899, s. 166-181
3. Ks. Piotr Skarga, O. Prokop Jan Tomasz Leszczyński, O. Otto Bitschnau Tshagguns. Żywoty Świętych Pańskich na wszystkie dnie roku, Mikołów ? Warszawa 1910, s. 688
4. Vera Schauber ?. Ilustrowany leksykon świętych Kielce, por. Święci na każdy dzień, t. V Kielce 2009 s. 44 i 45
5. Regione Campania, Abbatia di Vallombosa, Festa di san Giovanni Gualberto, Vallombosa ? 2006 r. s. 4
6. Andrzej ze Strumi. Razem z Arialdem walczył w mediolańskiej Patarii o reformy. Po śmierci przyjaciela usunął się do opactwa Vallombrosa i z rąk św. Jana Gwalberta przyjął habit mnisi. Zredagował życiorysy jednego i drugiego (BHL 673 i 4397). Zmarł 10 marca 1106 r. Relikwie spoczywają w Poppi.