Opracowanie Jubileuszowe

Jednym z zawodów, którym oddawała się osiadła ludność było bartnictwo. Z czasem jej głównym zajęciem stało się rolnictwo na obszarach uzyskiwanych po wypaleniu części puszczy. Życie w tych stronach było ciężkie i niebezpieczne ze zmiennymi okresami pomyślności i głodu. Las i woda stanowiły główną podstawę utrzymania. Liczne rzeki, wchodzące w obszar dorzecza Wisły, w tym Łęg, Trześnia, Mokrzyszanka, dostarczały wody, a rozlewiska po wiosennych wylewach, starorzecza, pełne były „piskorów”, ryb, ponadto stanowiły dogodne miejsca lęgowe dla wodnego ptactwa. W gospodarstwach hodowano bydło i świnie, które stanowiły podstawę wyżywienia, a na łanach odebranych puszczy uprawiano zboże.

Na tych terenach ukształtowała się w XVI wieku grębowska parafia obejmująca sam Grębów i szereg okolicznych wiosek i osad. Pośród nich znalazła się Maziarnia wspomniana w 1748 roku z okazji wizytacji biskupiej, następnie Przyszów, w którym Kazimierz Wielki wybudował z cegły zamek myśliwski, Stany założone przez Tarnowskich w 1611 r. i Załęże.

Grębów na tych terenach był też prężnym ośrodkiem kulturowym tzw. społeczności Lasowiaków, co znajdowało wyraz w pewnych obyczajach i obrzędach związanych z okresami i porami roku, czy wydarzeniami rodzinnymi, a także w charakterystycznym haftowanym stroju, zarówno damskim jak i męskim, który był w użyciu jeszcze do I wojny światowej.

Szkic historyczny powstania miejscowości Stany

Ziemie, na których położona jest obecnie parafia Stany wraz z miejscowościami do niej należącymi stanowiły kiedyś część województwa i powiatu sandomierskiego. Sama wieś Stany została osadzona przez hrabiego Stanisława Tarnowskiego, sandomierskiego kasztelana, starostę buskiego i stopnickiego, w odległości ok. 7 km od Przyszowa. Tarnowscy wywodzili się z dawnego i znacznego rodu, którego przedstawiciele od czasów króla Władysława Łokietka, z ojca na syna pełnili funkcje wojewodów, kasztelanów oraz doradców na dworze królewskim zwłaszcza za panowania dynastii Jagiellonów. Na obszarze Sandomierszczyzny swoją obecność Tarnowscy zapoczątkowali w 1343 roku zakładając swoją siedzibę we wsi Wielowieś na skutek mariażu z dziedziczką wielowiejską Zofią. Tym samym włączyli do swoich posiadłości całą przyległą okolicę. Z tego tytułu, w pierwszym okresie swego istnienia Stany były wioską na prawie szlacheckim. Przyjmuje się, że lokacja nastąpiła w roku 1610/1611 na co wskazywałby spis królewskich lustratorów z 1614 r. Czytamy tam m.in.: „Z Przyszowa tegoż dnia (8 listopada) pojechaliśmy na Stany imć P. Sandomierskiego (Stanisława Tarnowskiego), gdzie In meditullio (w pośrodku) prawie puszczy grębowskiej nad rzeką Trześnią … teraz od lat czterech postawił dworek nowy (o) dwóch izbach (na) przeciwko sobie, a dwie izdebce z boku sieni porządnie zbudował, gontami przykrył i kominy murowane wyniósł (ponad dach), na jednym kominie u wierzchu jest herb jego z napisem Anno 1610. Tu (również) jest folwark, chałupy kmieci – 5 i szósta tarczowa, który rozmaite drzewo trze, (są) też chałupnicy”.

Prawdopodobnie działania związane z ustanowieniem nowej odrębnej osady obejmowały okres kilku lat przed tą datą, jak i po niej, jednak zarząd wsi rozpoczął swą działalność w wyżej wspomnianym roku.

RYS HISTORYCZNY PARAFII STANY

Ogólny kontekst dziejowy

Pomiędzy rzeką Łęg a tzw. Wielkim Ługiem (tereny dzisiejszej Budy Stalowskiej), w północno zachodniej części kotliny sandomierskiej rozciągała się okolica zwana Grębowszczyzną. Teren olbrzymich bagien, rozlewisk i moczarów, poza którymi porastały lasy puszczy sandomierskiej. Od najdawniejszych czasów istniały tu ślady pobytu człowieka. Przyjmuje się, że za Piastów, obok tubylczej, w tym miejscu osadzana była ludność napływowa z zachodnich dzielnic Królestwa, lub spoza jego granic, do określonych zadań, jakie miała podejmować na rzecz dworu królewskiego. Dla przykładu, do osad związanych z łowiectwem, miały należeć także Przyszów, Stany i Bojanów. Obok tego za Piastów znane były w puszczy sandomierskiej takie zawody jak hutnicy żelaza pozyskiwanego z rudy darniowej, a także bednarze, kołodzieje, czy maziarze. Na osadnictwo tego terenu miały wpływ także częste najazdy Tatarów, zwłaszcza w XIII wieku. Wówczas ludność z wyżyny sandomierskiej chroniła się w puszczy, a trzęsawiska i bagna skutecznie uniemożliwiały najeźdźcom tropienie ludzi. Część z nich, nie mając po co wracać, osiedlała się tu na stale.

Ryc. 1 Mapa przestawia  region kultury lasowiackiej w ujęciu F. Kotuli i Janiny Wójtowicz, zob. link:

 

Ryc. 3 Fragment mapy z 1781 roku ukazujący położenie miejscowości Stany i Przyszów.  Venezia : Presso Antonio Zatta, 1782